Szlakiem kultury żydowskiej – synagogi w Polsce

Siedem wieków trwało współistnienie dwóch narodów na terytorium Rzeczypospolitej: polskiego i żydowskiego. W naszym kraju znajdziemy wiele śladów dziedzictwa żydowskiego w postaci cennych obiektów, organizacji cyklicznych wydarzeń, szlaków, tradycji i kuchni. Przede wszystkim synagogi w Polsce świadczą o miejscach kultu religijnego dla społeczności żydowskiej.

Synagogi w Polsce stanowiły niegdyś integralną część wielu miast. Przed II wojną światową Warszawa była jednym z największych ośrodków kultury żydowskiej w Europie. Odwiedzając Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz liczne w stolicy miejsca pamięci związane z Holokaustem, możesz poznać historię Żydów polskich.

Muzeum POLIN to miejsce, które przywraca pamięć o 1000-letniej historii Żydów polskich. Zachwyci Cię już sama architektura holu głównego, który swoim kształtem przypomina wąwóz symbolizujący przejście Żydów przez Morze Czerwone w drodze do Ziemi Obiecanej. Wewnątrz obejrzyj zrekonstruowane sklepienie repliki XVII-wiecznej synagogi w Gwoźdźcu oraz interaktywną wystawę, która przybliży tradycje oraz kulturę społeczności żydowskiej.

Znajdujący się przed budynkiem muzeum Pomnik Bohaterów Getta powstał dla uczczenia tych, którzy zginęli w warszawskim getcie. W tym miejscu rozpoczyna się, upamiętniający tragiczne wydarzenia, Szlak Walki i Męczeństwa Żydów wiodący ulicami getta warszawskiego. Na trasie traktu zobaczysz tablice upamiętniające przywódców powstania i działaczy społecznych. Zamyka go pomnik Umschlagplatz znajdujący się w miejscu, skąd wyruszały transporty Żydów do obozu zagłady w Treblince. O istnieniu getta warszawskiego przypominają żeliwne tablice zamontowane w chodnikach ulic, wyznaczające jego dawne granice oraz fragmenty muru getta, które zobaczysz w podwórzu między ulicami Sienną i Złotą.

Wybierz się do jedynej czynnej przedwojennej synagogi w Polsce im. Nożyków oraz na ulicę Próżną, której zabudowa przetrwała zagładę getta. Co roku na przełomie sierpnia i września w tej okolicy odbywają się koncerty plenerowe organizowane w ramach festiwalu współczesnej kultury żydowskiej – Warszawa Singera.

To wydarzenie scalające dwie kultury: polską i żydowską. Każdego roku Warszawa, na 9 dni, zmienia swe oblicze. Staje się miastem tętniącym muzyką i mówiącym wieloma językami. Wówczas będziesz miał okazję usłyszeć jak brzmi muzyka synagogalna, ludowa, klezmerska. Dodatkowo artyści polscy i ci przybyli z zagranicy zaprezentują utwory muzyki klasycznej oraz te bardziej awangardowe. Festiwal Warszawa Singera daje jedyną w swoim rodzaju okazję, aby bliżej przyjrzeć się najnowszym trendom panującym w sztukach plastycznych, teatrze, literaturze czy filmie. Oczywiście wszystko w polsko-żydowskim klimacie. To wydarzenie, już od 2004 roku, przybliża wszystkim przybyłym tysiącletnią historię Polaków oraz Żydów.

Judaica w Polsce to oczywiście także Kraków. Pomiędzy Starym Miastem a Wzgórzem Wawelskim znajduje się dawna dzielnica żydowska – Kazimierz (cały obszar oraz jeszcze Stradom wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO), do której tłumnie podążają turyści, żeby skosztować tradycyjnych, koszernych dań w jednym z licznych tu lokali pielęgnujących żydowskie tradycje.

Na wschodniej pierzei ulicy Szerokiej zachowały się największe zabytki żydowskie Krakowa: synagoga i cmentarz Remu z połowy XVI w. Na cmentarzu założonym w 1551 roku spoczywają wybitni przedstawiciele społeczności żydowskiej: rabini, uczeni, lekarze. Rozpoznać można dwa typy nagrobków: unikatowe nagrobki tumbowe o trapezoidalnym kształtem oraz nagrobki w formie wolnostojących płyt.

Kazimierz obfituje w lokale, w których można skosztować tradycyjne, koszerne dania. Przez dzielnicę biegnie Trasa Zabytków Żydowskich. Zainteresowani tematyką Holokaustu powinni zobaczyć jeszcze Plac Bohaterów Getta, fragment muru getta na ul. Lwowskiej 29 i ekspozycję w Fabryce Schindlera na Zabłociu.

Synagogi i inne zabytki kultury żydowskiej, brukowane uliczki, a także liczne galerie, antykwariaty, kawiarenki i restauracje zapewne mają wpływ na urokliwą i niepowtarzalną atmosferę tego miejsca.

W każde lato od 1988 roku organizowany jest słynny w skali międzynarodowej Festiwal Kultury Żydowskiej. Jest jednym z największych tego typu wydarzeń w skali światowej. Impreza stanowi miejsce spotkań ludzi z całego świata, zarówno Żydów, jak i wszystkich zafascynowanych niepowtarzalnym kolorytem kultury tego narodu, odczuwających potrzebą obcowania z nią, poznawania, czerpania z niej twórczych inspiracji i odnajdowania wspólnych wartości. Zabawie i wzajemnemu poznaniu służą film, taniec, literatura, wystawy, wykłady, spotkania autorskie, warsztaty oraz wszechobecna muzyka. Wystawy i wernisaże pozwalają poznać prace uznanych artystów (m.in. Feliksa Muszyńskiego), spektakle teatralne ukazują bogactwo żydowskiej tradycji (np. „Skrzypek na dachu”), warsztaty uczą tradycyjnego tańca (frejlechs, horas, bulgar), koncerty muzyki klezmerskiej prezentują m.in. unikalne melodie z klasycznych wesel przełomu XIX i XX w. Uczestnicy festiwalu mają także niepowtarzalną szansę skosztowania tradycyjnej, koszernej kuchni żydowskiej.

Z Krakowa przenieśmy się do leżącego nieopodal (w tym samym województwie małopolskim) Tarnowa. Oprócz renesansowej starówki, trzeba obejrzeć zrewitalizowaną część dzielnicy należącej przed wojną do Żydów, stanowiących niemal połowę mieszkańców Tarnowa. Zachowane przy ul. Wekslarskiej i Żydowskiej kamienice prezentują najbardziej charakterystyczny dla tej narodowości, zwarty charakter zabudowy, z wąskimi przesmykami pomiędzy domami, ciasnymi sieniami oraz maluteńkimi podwórkami. Wokół Bimy, jedynej, ale najważniejszej części nie istniejącej już, najstarszej tarnowskiej synagogi, gdzie czytano Torę i odprawiano obrzędy, odbywa się teraz wiele wydarzeń promujących kulturę żydowską.

Przemieszczając się dalej na wschód, dotrzemy do Leżajska – miasta położonego w dolinie Sanu w województwie podkarpackim. Co roku do znajdującego się tu ohelu chasydzkiego cadyka Elimelecha żyjącego w XVIII w. przybywają tłumnie pielgrzymi, głównie z Izraela i Stanów Zjednoczonych. Niewielka kaplica grobowa, cel pielgrzymki, mieści się na cmentarzu.

W poszukiwaniu dziedzictwa żydowskiego warto też wybrać się do Tykocina w województwie podlaskim, gdzie przed wojną było jedno z największych skupisk ludności żydowskiej. Pamięć o niej przechowuje barokowa synagoga, druga co do wielkości w Polsce po krakowskiej. Wzniesiono ją na planie kwadratu w miejscu poprzedniej drewnianej bożnicy w stylu barokowym z elementami renesansowymi.

To oczywiście tylko przykłady miejsc dziedzictwa żydowskiego, które możesz odwiedzić w Polsce.